Dementia Syndrome (2)
သူငယ္ျပန္ေရာဂါမွာ ေယဘူယ်လကၡဏာေတြအျပင္ တျခားတဲြဖက္လကၡဏာေတြ (co-existing symptoms) လည္း ျဖစ္တတ္ပါေသးတယ္။ စိတ္ဓာတ္က်ျခင္း (ဥပမာ တစ္ေယာက္တည္း ေတြေတြေ၀ေ၀ ငူေငါင္ေနတာ၊ မ်က္ရည္လြယ္လာတာ၊ အစားမစားေတာ႔တာ စသည္) စိတ္ကနာမၿငိမ္ျဖစ္ျခင္း (ဥပမာ ထိုင္မရ ထမရ ဟိုေလၽွာက္ဒီေလွ်ာက္ ေယာက္ယက္ခတ္ေနတာ၊ ညမအိပ္ႏိုင္တာ စသည္) လံႈ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား၊ အျမင္အာရံုေတြ ရျခင္း (ဥပမာ တစ္ေယာက္တည္း စကားေတြ ေျပာေနတာ၊ တကယ္မရွိပဲ အိမ္ထဲမွာ သူစိမ္းေတြ ျမင္ေနတာ စသည္) တို႔ေပါ႔။
တခ်ိဳ႕က်ေတာ႔လည္း ေရာဂါေၾကာင္႔ ေမ႔ေလ်ာ႔ၿပီး အထားမွားတာကို ကိုယ္႔ဖာသာကိုယ္ မမွတ္မိေတာ႔ သူမ်ား ခိုးတယ္ ထင္ၿပီး မိသားစု၀င္ သို႔မဟုတ္ တျခားလူေတြကို စြပ္စြဲတာမ်ိဳး ျဖစ္တတ္ပါေသးတယ္။ ဆရာ၀န္ကို ျပၾကည္႔သင္႔ပါတယ္။ ေဆးနဲ႔ ကုဖို႔ လို၊မလို ဆံုးျဖတ္ရေအာင္ပါ။ ဒါကို ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပဲလို႔ နားလည္ရင္ မလိုအပ္တဲ႔ ေဒါသ၊ စိတ္ပူပန္ျခင္းေတြ အထိုက္အေလ်ာက္ သက္သာပါလိမ္႔မယ္။ ကိုယ္႔ဖက္က တတ္ႏိုင္သေလာက္ ရွင္းေအာင္ ထားရင္၊ ေနရင္ အမ်ားအျမင္မွာလည္း သံသယ ကင္း၊ ကိုယ္လည္း စိတ္ေပါ႔ပါးတာေပါ႔။
တခ်ိဳ႕က်ေတာ႔လည္း ေရာဂါေၾကာင္႔ ေမ႔ေလ်ာ႔ၿပီး အထားမွားတာကို ကိုယ္႔ဖာသာကိုယ္ မမွတ္မိေတာ႔ သူမ်ား ခိုးတယ္ ထင္ၿပီး မိသားစု၀င္ သို႔မဟုတ္ တျခားလူေတြကို စြပ္စြဲတာမ်ိဳး ျဖစ္တတ္ပါေသးတယ္။ ဆရာ၀န္ကို ျပၾကည္႔သင္႔ပါတယ္။ ေဆးနဲ႔ ကုဖို႔ လို၊မလို ဆံုးျဖတ္ရေအာင္ပါ။ ဒါကို ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပဲလို႔ နားလည္ရင္ မလိုအပ္တဲ႔ ေဒါသ၊ စိတ္ပူပန္ျခင္းေတြ အထိုက္အေလ်ာက္ သက္သာပါလိမ္႔မယ္။ ကိုယ္႔ဖက္က တတ္ႏိုင္သေလာက္ ရွင္းေအာင္ ထားရင္၊ ေနရင္ အမ်ားအျမင္မွာလည္း သံသယ ကင္း၊ ကိုယ္လည္း စိတ္ေပါ႔ပါးတာေပါ႔။
ေရာဂါမွန္း မသိခဲ႔ရင္ အထက္ပါ လကၡဏာေတြဟာ လူနာအတြက္ေရာ၊ မိသားစုအတြက္ပါ ေၾကာက္စရာ ျဖစ္ပါတယ္။ အယူသည္းတဲ႔ ယဥ္ေက်းမႈ ရွိတဲ႔အရပ္မွာဆိုရင္ ဒါကို အပမွီတယ္၊ ပေယာဂ၀င္တယ္လို႔ေတာင္ ေျပာေကာင္းေျပာမယ္ ထင္ပါတယ္။ အမွန္က ဦးေႏွာက္တြင္း ဓာတ္သဘာ၀ေတြ ေဖာက္ျပန္လို႔ ျဖစ္ရတာပါ။ သူငယ္ျပန္ေရာဂါသက္သက္ကို ေပ်ာက္ေအာင္ မကုႏိုင္ေသးေပမယ္႔ ဒီလို တြဲဖက္လကၡဏာေတြကိုေတာ႔ ေဆးကုလို႔ ရပါတယ္။ Symptomatic treatment ေပါ႔။ ရလဒ္ေကာင္းပါတယ္။
ဦးေႏွာက္တြင္း ေရာဂါဇစ္ျမစ္ေပၚ မူတည္လို႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ အမ်ိဳးမ်ိဳး ရွိတဲ႔အထဲမွာ အယ္လ္ဇိုင္းမား သူငယ္ျပန္ေရာဂါ တစ္ခုတည္းပဲ သူ႕ေရာဂါ သက္သက္ကို ကုတဲ႔ေဆး ရွိပါေသးတယ္။ ႏွစ္မ်ိဳးေရာတဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါဆိုရင္လည္း အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါေဆးေတြ သံုးၾကည္႔လို႔ ရပါတယ္။ ထိေရာက္မႈကေတာ႔ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါသက္သက္ ျဖစ္သူနဲ႔စာရင္ ကြာဟေလ်ာ႔နည္းႏိုင္ပါတယ္။ က်န္တာကေတာ႔ ဆိုင္ရာဆိုင္ရာကို ကုရပါတယ္။ ေလျဖတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါဆိုရင္ ေနာက္ထပ္ ေလမျဖတ္ေအာင္ ေသြးတိုး၊ ဆီးခ်ိဳကို ေသခ်ာကု၊ ေသြးခဲေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ ေလျဖတ္ေရာဂါဆိုရင္ ေသြးက်ဲေဆး ေပး၊ အရက္ေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါဆိုရင္ အရက္ကို ျဖတ္ စသည္ျဖင္႔ေပါ႔။
ေလာေလာဆယ္ သံုးခြင္႔လိုင္စင္ရထားတဲ႔ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါေဆးေတြထဲမွာ Memantine ကေတာ႔ ေရာဂါလမ္းေၾကာင္းကို ေျပာင္းလဲေစတဲ႔ ေဆးမ်ိဳး (Disease-modifying agent) လို႔ ေခၚရင္ ရပါတယ္။ တျခားေဆးေတြနဲ႔ စာရင္ ေပၚတာ အရမ္းႀကီး မၾကာေသးလို႔ ေရရွည္သုေတသနနဲ႔ လက္ေတြ႔ကု ရလဒ္အေျဖေတြ ေနာက္ထပ္ လိုပါေသးတယ္။ အရွင္းေပ်ာက္ေစတဲ႔ေဆးေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။
က်န္တဲ႔ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါေဆး Choline Esterase Inhibitors (Donepezil, Galantamine, Rivastigmine) ေတြဟာ ေရာဂါလမ္းေၾကာင္းကို ေျပာင္းလဲေစတဲ႔ ေဆးမ်ိဳး (Disease-modifying agents) မဟုတ္ၾကပါဘူး။ ေရာဂါလကၡဏာကို ခဏထိန္းထားတဲ႔ သေဘာပဲ ရွိပါတယ္။ အၾကမ္းအားျဖင္႔ လူနာသံုးေယာက္မွာ ႏွစ္ေယာက္ ရလဒ္ေကာင္း ရတတ္ပါတယ္။ ဒါကလည္း အခ်ိန္အတိုင္းအတာ တစ္ခုအထိပါ။ ေဆးရဲ႕အစြမ္းကို ေရာဂါေရွ႕တိုးႏႈန္းက အႏိုင္ယူသြားတဲ႔ တစ္ခ်ိန္မွာေတာ႔ ေဆးမတိုးေတာ႔ပါဘူး။ ဒါကို ဆရာ၀န္က ေဆးစၫႊန္းကတည္းက လူနာနဲ႔ လူနာရွင္ကို ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေျပာထားရပါတယ္။ ေနာက္မွ စိတ္အေႏွာက္အယွက္ျဖစ္၊ နားလည္မႈလြဲ၊ မေက်နပ္တာေတြ မျဖစ္ရေအာင္ပါပဲ။ ဒါကို လူနာနဲ႔ လူနာရွင္အားလံုးက လိုလားလက္ခံပါတယ္။ ဒီလို သိရတာဟာ သူတို႔ရဲ႕ ေဆးအေပၚ ဆံုးျဖတ္ခ်က္အတြက္လည္း အေထာက္အကူ ရတာေပါ႔။
တဲြဖက္လကၡဏာေတြ (co-existing symptoms) ကိုေတာ႔ သက္ဆိုင္ရာေဆးေတြ { ဥပမာ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ တန္ျပန္ေဆး (anti-depressants) စိတ္ၿငိမ္ေဆး (anxiolytics) အမွန္ႏွင္႔ ကင္းကြာျခင္းကို တန္ျပန္ေဆး (anti-psychotics)}နဲ႔ ကုႏိုင္ပါတယ္။ ကုခ်င္တဲ႔ လကၡဏာ သတ္သတ္မွတ္မွတ္ ထားၿပီး ေသေသခ်ာခ်ာ ေစာင္႔ၾကည္႔ကုသႏိုင္ပါတယ္။ မလိုအပ္ပဲ ေဆးေတြ အမ်ားႀကီး ေပးထားတာမ်ိဳး ေရွာင္ရပါမယ္။
ေဆးမဟုတ္တဲ႔ အျခားကုထံုးမ်ားလည္း ရွိပါတယ္။ လူနာကို လက္ရွိ အခ်ိန္၊ ပတ္၀န္းက်င္နဲ႔ ျပန္ဆက္စပ္ေပးတဲ႔ Reality Orientation Therapy, ေရွးေဟာင္းေႏွာင္းျဖစ္ေတြ ျပန္ေျပာ၊ ဓာတ္ပံုေဟာင္းေတြ ျပန္ၾကည္႔ရင္း မွတ္ဥာဏ္ကို ႏိႈးဆြေပးတဲ႔ Reminiscence Therapy, အေမႊးန႔ံအမ်ိဳးမ်ိဳးကို သံုးၿပီး စိတ္ေရာကိုယ္ပါ တင္းၾကပ္ေနတာကို ေျဖေလွ်ာ႔ေပးတဲ႔ Aroma Therapy, စသည္တို႔ကိုလည္း သံုးႏိုင္ပါတယ္။ ဒါေတြ လုပ္တတ္တဲ႔ သူနာျပဳတို႔ Occupational Therapist တို႔ေတာ႔ လိုတာေပါ႔။ ဒီကုထံုးေတြက သုေတသန အေထာက္အထား အႀကီးစား မရွိေသးပါဘူး။ အေသးစား ေလ႔လာခ်က္ေတြမွာေတာ႔ ရလဒ္ ေကာင္းၾကပါတယ္။ ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳး ႀကီးႀကီးမားမားလည္း မရွိပါဘူး။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါကို ႀကိဳတင္ကာကြယ္နည္းေတာ႔ မေတြ႔ေသးပါဘူး။ က်န္းမာေရးဆိုင္ရာ ေယဘူယ် ေကာင္းခ်က္၊ဆိုးခ်က္ေတြ အတိုင္းပဲလို႔သာ ဆိုပါရေစ။ အရက္က ဦးေႏွာက္အတြက္ အဆိပ္မို႔ ေရွာင္ႏိုင္ရင္ ေကာင္းပါတယ္။ အကိုက္အခဲေပ်ာက္ေဆးတစ္မ်ိဳး (NSAIDs) အမ်ိဳးသမီး ေဟာ္မုန္း (Oestrogen) အပင္ထြက္ ေဆးတစ္မ်ိဳး (Gingko biloba) နဲ႔ Vitamin E & C တို႔ဟာ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ ျဖစ္ႏႈန္းနည္းေစတယ္လို႔ ကနဦးေတြ႕ရွိခ်က္ေတြ ရွိထားပါတယ္။ သူတို႔မွာလည္း ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳးေတြနဲ႔ပါ။ သိပၸံနည္းက် တိုက္ရိုက္ ျဖစ္ေစမႈကို အတည္မျပဳရေသးလို႔ လက္တည္႔မစမ္းသင္႔ပါဘူး။
အိမ္သား မိသားစု၀င္အေနနဲ႔ ဘာလုပ္ေပးႏိုင္သလဲဆိုရင္ ေမ႔တတ္တာေလးကို ခဏခဏ မေ၀ဖန္မိ၊ မျပင္မိဖို႔ သတိထားပါ။ မဟုတ္ရင္ လူနာ စိတ္ရင္လည္းတို ဒါမွမဟုတ္ စိတ္ထိခိုက္၊ စိတ္ဓာတ္က်ေစႏိုင္လို႔ပါပဲ။ ကိုယ္ဆိုရင္ေကာ အဲလို တစ္ခ်ိန္လံုး လိုက္ေျပာ၊ လိုက္ျပင္ေနတာ ခံခ်င္မလား ကိုယ္ခ်င္းစာၾကည္႔ေပါ႔။ စကားေျပာရင္လည္း ရွင္းရွင္းလင္းလင္း တစ္ခ်ိန္မွာ တစ္ခု ေျပာပါ။ အမ်ားႀကီး တစ္ၿပိဳင္နက္ ေျပာရင္ လူနာအတြက္ အင္မတန္ ရႈပ္ေထြး၊ လိုက္မမီ၊ စိတ္ညစ္စရာ ျဖစ္ေစပါတယ္။ လူနာက ေန႔ေတြရက္ေတြ ေရာေထြးမွားယြင္းတတ္ရင္ အိမ္ေရွ႕မွာ ဒီေန႔ ဘယ္ရက္ဘယ္ေန႔ဆိုတာ ေရးထားတဲ႔ သင္ပုန္း သို႔မဟုတ္ ျပကၡဒိန္ တစ္ခု ထားေပးလိုက္ပါ။ ေမ႔တတ္ရင္ စာရင္းစာအုပ္ထား၊ စာရင္းေရးတဲ႔ အက်င္႔ေလးနဲ႔ ကူေပးႏိုင္ပါတယ္။ ျဖစ္ႏိုင္ရင္ေတာ႔ လူနာရဲ႕ ပတ္၀န္းက်င္မွာ အသစ္ေတြ သိပ္မလုပ္မေျပာင္းမိပါေစနဲ႔။ လုပ္ေနက် ကိစၥ၊ ေနေနက် ပတ္၀န္းက်င္က သူတို႔အတြက္ ယဥ္ပါးၿပီးသား၊ အရင္ကတည္းက မွတ္မိၿပီးသားမို႔ အေကာင္းဆံုးပါ။ သူတို႔ လုပ္ႏိုင္တာေလးေတြ ဆက္လုပ္ေနတာ လူနာရဲ႕ စိတ္ေရာကိုယ္ပါ က်န္းမာေရးအတြက္ ေကာင္းပါတယ္။ မီးဖို သံုးတဲ႔အခါမ်ိဳးမွာေတာ႔ အႏၲရာယ္ မျဖစ္ေအာင္ ေစာင္႔ၾကည္႔ေပးရမွာေပါ႔။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါရွိသူ လူနာဟာ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ ဂရုစိုက္ႏိုင္စြမ္း နည္းလာတတ္လို႔ မိသားစုက သတိေပး ျပဳစုရပါမယ္။ မဟုတ္ရင္ အစားအေသာက္ မမွန္လို႔ အာဟာရခ်ိဳ႕တဲ႔တာ၊ ခႏၶာကိုယ္တြင္း ေရခမ္းေျခာက္တာတို႔ ျဖစ္ရင္ အႏၲရာယ္ ျဖစ္ႏိုင္လို႔ပါ။ တစ္ကိုယ္ေရ သန္႔ရွင္းေရးလည္း က်ဆင္းလာတတ္ပါတယ္။ ေခ်ာ႔ေမာ႔ၿပီး လိုတာေလး လုပ္ေပးရင္ေတာ႔ လက္ခံၾကတာ မ်ားပါတယ္။ ျပဳစုသူ စိတ္ရွည္ဖို႔ လိုပါတယ္။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါဟာ ဆံုးျဖတ္ခ်င္႔ခ်ိန္မႈ (judgement) ကို ထိခိုက္လို႔ ကားေမာင္းရင္ အႏၲရာယ္ ျဖစ္ႏိုင္ပါတယ္။ ေရာဂါ ျဖစ္တာနဲ႔ ကားေမာင္းရပ္ဖို႔ မလိုေပမယ္႔ တစ္ခ်ိန္ခ်ိန္မွာေတာ႔ ရပ္ရမွာပါပဲ။ ကားကိုယ္တိုင္ မေမာင္းၾကတဲ႔ ျမန္မာႏိုင္ငံမွာ ဒါဟာ ျပႆနာ သိပ္မဟုတ္လွေပမယ္႔၊ အေနာက္တုိင္းမွာေတာ႔ လူနာရဲ႕ ေျခေထာက္ကို ရိုက္ခ်ိဳးသလုိမို႔ ေတာ္ေတာ္ ထိခိုက္ပါတယ္။ လူနာေတြ သိပ္ညည္းတဲ႔ ေရာဂါရဲ႕ ေန႔စဥ္ဘ၀အေပၚ သက္ေရာက္မႈပါ။ လူနာ ကားဆက္ေမာင္း၊ မေမာင္းကို ဆရာ၀န္က မဆံုးျဖတ္ပါဘူး။ ယာဥ္ႏွင္႔ ယာဥ္ေမာင္းလိုင္စင္ ႀကီးၾကပ္ေရးအဖြဲ႔ကို လူနာ သို႔မဟုတ္ လူနာရွင္က ကိုယ္႔တာ၀န္ကိုယ္ ယူၿပီး အေၾကာင္းၾကားရတာပါ။ ဆရာ၀န္က သတိေပးလ်က္နဲ႔ ဒီလို အေၾကာင္းၾကားဖို႔ ဆက္တိုက္ ပ်က္ကြက္ရင္ေတာ႔ ေနာက္ဆံုး ဆရာ၀န္ကပဲ အေၾကာင္းၾကားရပါတယ္။ က်န္တာကိုေတာ႔ အဲဒီအဖြဲဲ႕က စစ္ေဆးဆံုးျဖတ္ပါတယ္။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါ ရင္႔လာတဲ႔အခါ လူေတြကို မွတ္မိႏိုင္တဲ႔ အရည္အေသြးပါ ထိခိုက္လာပါတယ္။ မိသားစု၀င္ေတြကိုေတာင္ မမွတ္မိေတာ႔လို႔ စိတ္ထိခိုက္ေၾကကြဲၾကတာ မၾကာခဏ ၾကံဳရတတ္ပါတယ္။ တခ်ိဳ႕ဆိုလည္း အိမ္ေထာင္ဖက္ကို မမွတ္မိေတာ႔လို႔ ရုိက္ပုတ္တာမ်ိဳး၊ အိမ္က ေမာင္းထုတ္တာမ်ိဳး ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေဆးနဲ႔ ထိန္းလို႔ ရတတ္ပါတယ္။ ေဆးရဲ႕ ဆိုးက်ိဳး side effects ေတြနဲ႔ေတာ႔ ခ်င္႔ခ်ိန္ရပါတယ္။
ေရာဂါေႏွာင္းပိုင္းမွာ လူနာဟာ သူမ်ားအေပၚ မွီခိုမႈ လံုးလံုးလ်ားလ်ား ျဖစ္ေနပါၿပီ။ စားတာ၊ ေသာက္တာ၊ သန္႔စင္တာ၊ အ၀တ္လဲတာ၊ အိပ္ရာ၀င္ အိပ္ရာထ အားလံုး သူမ်ားက လုပ္ေပးရတဲ႔ အဆင္႔ေပါ႔။ အိမ္သားေတြ မတတ္ႏိုင္ေတာ႔တာ မ်ားပါတယ္။ သူနာျပဳ ဘိုးဘြားရိပ္သာကို ပို႔ရတဲ႔ အေျခအေနပါ။ မိသားစုေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား စိတ္ထိခိုက္စြာ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ ခ်ရတဲ႔ အခ်ိန္ပါပဲ။ အိမ္ေထာင္ဖက္ ရွိေသးတယ္ ဆိုရင္ ေတာ္ေတာ္ သနားစရာေကာင္းတဲ႔ အခိုက္အတန္႔ပါ။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါကို အထူးကုမ်ား (Neurologists, Geriatricians, Old Age Psychiatrists) က ေရာဂါရွာေဖြအတည္ျပဳေပးႏိုင္ပါတယ္။ လူနာကို ေရာဂါအတည္ျပဳျခင္း (Diagnosis) နဲ႔ ေရာဂါ ေရွ႕အလားအလာအေၾကာင္း (Prognosis) ေျပာမယ္ မေျပာဘူးဆိုတာ အျမင္ကြဲခဲ႔ၾကပါတယ္။ ေရွးဆန္တဲ႔ ဆရာ၀န္တစ္ခ်ိဳ႕က လူနာကို ကာကြယ္လိုစိတ္ (paternaltistic view) နဲ႔ မေျပာလိုၾကပါဘူး။ ကုလို႔လည္း မေပ်ာက္ေတာ႔ လူနာ စိတ္ညစ္တာပဲ အဖတ္တင္မယ္ ဘာညာေပါ႔ေလ။ ဒါေပမယ္႔ ဒီလို မေျပာရင္ လူနာကို ဒီေရာဂါအတြက္ေဆး ဘယ္လို ေပးမလဲ။ တျခားအေၾကာင္းနဲ႔ ညာေပးမလား။ ဒီိလို ဖံုးကြယ္ထိန္ခ်န္တာဟာ သမား၀ိနည္းနဲ႔ ညီရဲ႕လား၊ လူနာအတြက္ အေကာင္းဆံုးအက်ိဳး (best interest) ဟုတ္ပါ႔မလား ဆိုတဲ႔ အျမင္ေတြက ေနာက္ပိုင္းဆရာ၀န္ အမ်ားစုရဲ႕ အေတြးနဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ကို သက္ေရာက္ပါတယ္။
လူနာေတြ အေနနဲ႔ ေရာဂါႏုစဥ္မွာ ႀကိဳသိရင္ ႀကိဳျပင္ႏိုင္တာေတြ ရွိတာေပါ႔။ သူတို႔ကိုယ္တိုင္ ဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း (Decision-making capacity) မရွိေတာ႔တဲ႔ အဆင္႔ကို ေရာက္တဲ႔အခါ ဘယ္သူကျဖင္႔ ေငြေၾကးကိစၥ တာ၀န္ယူႏိုင္တယ္၊ ဘယ္သူကျဖင္႔ က်န္းမာေရးနဲ႔ ပတ္သက္တဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ သူတို႔ ကိုယ္စား ခ်ႏိုင္တယ္ စသည္ျဖင္႔ေပါ႔။ ဘိုးဘြားရိပ္သာေတြ ဘာေတြလည္း ႀကိဳၾကည္႔ အသိေပးထားၾကပါတယ္။ မ်ားေသာအားျဖင္႔ေတာ႔ ဆရာ၀န္က လူနာရဲ႕ သေဘာကို ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေမးပါတယ္။ သူ ဘယ္ေလာက္ သိခ်င္သလဲ ဆိုတာေပၚ မူတည္ၿပီး ေျပာျပပါတယ္။ အမ်ားစုက အမွန္အတိုင္း သိခ်င္ၾကလို႔ အရွိအတိုင္း ေျပာၾကတာ မ်ားပါတယ္။
ဒါနဲ႔ ပတ္သက္ၿပီး ဒီစာကို ဖတ္တဲ႔ စာဖတ္ပရိသတ္မ်ားရဲ႕ သေဘာထားကို သိလိုပါတယ္။ အမည္ဖြင္႔ဆိုစရာမလိုပဲ ဆႏၵထုတ္ေဖာ္ vote ႏိုင္ေအာင္ စာေရးသူရဲ႕ ကိုယ္ပိုင္ဘေလာ႔ဂ္မွာ စီစဥ္ထားပါတယ္။ အခ်ိန္ေလး ေပးၿပီး ေျဖေပးသြားမယ္ဆိုရင္ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။ Comment မွာ ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေရးခ်င္ရင္လည္း ႏွစ္မ်ိဳးစလံုးသာ လုပ္သြားပါ။ ပါ၀င္ေဆြးေႏြးမႈကို ၀မ္းေျမာက္ ႀကိဳဆိုပါတယ္။
ျမန္မာ လူမ်ိဳးအေပါင္း စိတၱဘယမွ ကင္းေ၀း၊ ခ်မ္းသာၾကပါေစ။
Posted by
Nu Thwe
ဦးေႏွာက္တြင္း ေရာဂါဇစ္ျမစ္ေပၚ မူတည္လို႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ အမ်ိဳးမ်ိဳး ရွိတဲ႔အထဲမွာ အယ္လ္ဇိုင္းမား သူငယ္ျပန္ေရာဂါ တစ္ခုတည္းပဲ သူ႕ေရာဂါ သက္သက္ကို ကုတဲ႔ေဆး ရွိပါေသးတယ္။ ႏွစ္မ်ိဳးေရာတဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါဆိုရင္လည္း အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါေဆးေတြ သံုးၾကည္႔လို႔ ရပါတယ္။ ထိေရာက္မႈကေတာ႔ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါသက္သက္ ျဖစ္သူနဲ႔စာရင္ ကြာဟေလ်ာ႔နည္းႏိုင္ပါတယ္။ က်န္တာကေတာ႔ ဆိုင္ရာဆိုင္ရာကို ကုရပါတယ္။ ေလျဖတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါဆိုရင္ ေနာက္ထပ္ ေလမျဖတ္ေအာင္ ေသြးတိုး၊ ဆီးခ်ိဳကို ေသခ်ာကု၊ ေသြးခဲေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ ေလျဖတ္ေရာဂါဆိုရင္ ေသြးက်ဲေဆး ေပး၊ အရက္ေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါဆိုရင္ အရက္ကို ျဖတ္ စသည္ျဖင္႔ေပါ႔။
ေလာေလာဆယ္ သံုးခြင္႔လိုင္စင္ရထားတဲ႔ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါေဆးေတြထဲမွာ Memantine ကေတာ႔ ေရာဂါလမ္းေၾကာင္းကို ေျပာင္းလဲေစတဲ႔ ေဆးမ်ိဳး (Disease-modifying agent) လို႔ ေခၚရင္ ရပါတယ္။ တျခားေဆးေတြနဲ႔ စာရင္ ေပၚတာ အရမ္းႀကီး မၾကာေသးလို႔ ေရရွည္သုေတသနနဲ႔ လက္ေတြ႔ကု ရလဒ္အေျဖေတြ ေနာက္ထပ္ လိုပါေသးတယ္။ အရွင္းေပ်ာက္ေစတဲ႔ေဆးေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။
က်န္တဲ႔ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါေဆး Choline Esterase Inhibitors (Donepezil, Galantamine, Rivastigmine) ေတြဟာ ေရာဂါလမ္းေၾကာင္းကို ေျပာင္းလဲေစတဲ႔ ေဆးမ်ိဳး (Disease-modifying agents) မဟုတ္ၾကပါဘူး။ ေရာဂါလကၡဏာကို ခဏထိန္းထားတဲ႔ သေဘာပဲ ရွိပါတယ္။ အၾကမ္းအားျဖင္႔ လူနာသံုးေယာက္မွာ ႏွစ္ေယာက္ ရလဒ္ေကာင္း ရတတ္ပါတယ္။ ဒါကလည္း အခ်ိန္အတိုင္းအတာ တစ္ခုအထိပါ။ ေဆးရဲ႕အစြမ္းကို ေရာဂါေရွ႕တိုးႏႈန္းက အႏိုင္ယူသြားတဲ႔ တစ္ခ်ိန္မွာေတာ႔ ေဆးမတိုးေတာ႔ပါဘူး။ ဒါကို ဆရာ၀န္က ေဆးစၫႊန္းကတည္းက လူနာနဲ႔ လူနာရွင္ကို ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေျပာထားရပါတယ္။ ေနာက္မွ စိတ္အေႏွာက္အယွက္ျဖစ္၊ နားလည္မႈလြဲ၊ မေက်နပ္တာေတြ မျဖစ္ရေအာင္ပါပဲ။ ဒါကို လူနာနဲ႔ လူနာရွင္အားလံုးက လိုလားလက္ခံပါတယ္။ ဒီလို သိရတာဟာ သူတို႔ရဲ႕ ေဆးအေပၚ ဆံုးျဖတ္ခ်က္အတြက္လည္း အေထာက္အကူ ရတာေပါ႔။
တဲြဖက္လကၡဏာေတြ (co-existing symptoms) ကိုေတာ႔ သက္ဆိုင္ရာေဆးေတြ { ဥပမာ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ တန္ျပန္ေဆး (anti-depressants) စိတ္ၿငိမ္ေဆး (anxiolytics) အမွန္ႏွင္႔ ကင္းကြာျခင္းကို တန္ျပန္ေဆး (anti-psychotics)}နဲ႔ ကုႏိုင္ပါတယ္။ ကုခ်င္တဲ႔ လကၡဏာ သတ္သတ္မွတ္မွတ္ ထားၿပီး ေသေသခ်ာခ်ာ ေစာင္႔ၾကည္႔ကုသႏိုင္ပါတယ္။ မလိုအပ္ပဲ ေဆးေတြ အမ်ားႀကီး ေပးထားတာမ်ိဳး ေရွာင္ရပါမယ္။
ေဆးမဟုတ္တဲ႔ အျခားကုထံုးမ်ားလည္း ရွိပါတယ္။ လူနာကို လက္ရွိ အခ်ိန္၊ ပတ္၀န္းက်င္နဲ႔ ျပန္ဆက္စပ္ေပးတဲ႔ Reality Orientation Therapy, ေရွးေဟာင္းေႏွာင္းျဖစ္ေတြ ျပန္ေျပာ၊ ဓာတ္ပံုေဟာင္းေတြ ျပန္ၾကည္႔ရင္း မွတ္ဥာဏ္ကို ႏိႈးဆြေပးတဲ႔ Reminiscence Therapy, အေမႊးန႔ံအမ်ိဳးမ်ိဳးကို သံုးၿပီး စိတ္ေရာကိုယ္ပါ တင္းၾကပ္ေနတာကို ေျဖေလွ်ာ႔ေပးတဲ႔ Aroma Therapy, စသည္တို႔ကိုလည္း သံုးႏိုင္ပါတယ္။ ဒါေတြ လုပ္တတ္တဲ႔ သူနာျပဳတို႔ Occupational Therapist တို႔ေတာ႔ လိုတာေပါ႔။ ဒီကုထံုးေတြက သုေတသန အေထာက္အထား အႀကီးစား မရွိေသးပါဘူး။ အေသးစား ေလ႔လာခ်က္ေတြမွာေတာ႔ ရလဒ္ ေကာင္းၾကပါတယ္။ ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳး ႀကီးႀကီးမားမားလည္း မရွိပါဘူး။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါကို ႀကိဳတင္ကာကြယ္နည္းေတာ႔ မေတြ႔ေသးပါဘူး။ က်န္းမာေရးဆိုင္ရာ ေယဘူယ် ေကာင္းခ်က္၊ဆိုးခ်က္ေတြ အတိုင္းပဲလို႔သာ ဆိုပါရေစ။ အရက္က ဦးေႏွာက္အတြက္ အဆိပ္မို႔ ေရွာင္ႏိုင္ရင္ ေကာင္းပါတယ္။ အကိုက္အခဲေပ်ာက္ေဆးတစ္မ်ိဳး (NSAIDs) အမ်ိဳးသမီး ေဟာ္မုန္း (Oestrogen) အပင္ထြက္ ေဆးတစ္မ်ိဳး (Gingko biloba) နဲ႔ Vitamin E & C တို႔ဟာ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ ျဖစ္ႏႈန္းနည္းေစတယ္လို႔ ကနဦးေတြ႕ရွိခ်က္ေတြ ရွိထားပါတယ္။ သူတို႔မွာလည္း ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳးေတြနဲ႔ပါ။ သိပၸံနည္းက် တိုက္ရိုက္ ျဖစ္ေစမႈကို အတည္မျပဳရေသးလို႔ လက္တည္႔မစမ္းသင္႔ပါဘူး။
အိမ္သား မိသားစု၀င္အေနနဲ႔ ဘာလုပ္ေပးႏိုင္သလဲဆိုရင္ ေမ႔တတ္တာေလးကို ခဏခဏ မေ၀ဖန္မိ၊ မျပင္မိဖို႔ သတိထားပါ။ မဟုတ္ရင္ လူနာ စိတ္ရင္လည္းတို ဒါမွမဟုတ္ စိတ္ထိခိုက္၊ စိတ္ဓာတ္က်ေစႏိုင္လို႔ပါပဲ။ ကိုယ္ဆိုရင္ေကာ အဲလို တစ္ခ်ိန္လံုး လိုက္ေျပာ၊ လိုက္ျပင္ေနတာ ခံခ်င္မလား ကိုယ္ခ်င္းစာၾကည္႔ေပါ႔။ စကားေျပာရင္လည္း ရွင္းရွင္းလင္းလင္း တစ္ခ်ိန္မွာ တစ္ခု ေျပာပါ။ အမ်ားႀကီး တစ္ၿပိဳင္နက္ ေျပာရင္ လူနာအတြက္ အင္မတန္ ရႈပ္ေထြး၊ လိုက္မမီ၊ စိတ္ညစ္စရာ ျဖစ္ေစပါတယ္။ လူနာက ေန႔ေတြရက္ေတြ ေရာေထြးမွားယြင္းတတ္ရင္ အိမ္ေရွ႕မွာ ဒီေန႔ ဘယ္ရက္ဘယ္ေန႔ဆိုတာ ေရးထားတဲ႔ သင္ပုန္း သို႔မဟုတ္ ျပကၡဒိန္ တစ္ခု ထားေပးလိုက္ပါ။ ေမ႔တတ္ရင္ စာရင္းစာအုပ္ထား၊ စာရင္းေရးတဲ႔ အက်င္႔ေလးနဲ႔ ကူေပးႏိုင္ပါတယ္။ ျဖစ္ႏိုင္ရင္ေတာ႔ လူနာရဲ႕ ပတ္၀န္းက်င္မွာ အသစ္ေတြ သိပ္မလုပ္မေျပာင္းမိပါေစနဲ႔။ လုပ္ေနက် ကိစၥ၊ ေနေနက် ပတ္၀န္းက်င္က သူတို႔အတြက္ ယဥ္ပါးၿပီးသား၊ အရင္ကတည္းက မွတ္မိၿပီးသားမို႔ အေကာင္းဆံုးပါ။ သူတို႔ လုပ္ႏိုင္တာေလးေတြ ဆက္လုပ္ေနတာ လူနာရဲ႕ စိတ္ေရာကိုယ္ပါ က်န္းမာေရးအတြက္ ေကာင္းပါတယ္။ မီးဖို သံုးတဲ႔အခါမ်ိဳးမွာေတာ႔ အႏၲရာယ္ မျဖစ္ေအာင္ ေစာင္႔ၾကည္႔ေပးရမွာေပါ႔။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါရွိသူ လူနာဟာ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ ဂရုစိုက္ႏိုင္စြမ္း နည္းလာတတ္လို႔ မိသားစုက သတိေပး ျပဳစုရပါမယ္။ မဟုတ္ရင္ အစားအေသာက္ မမွန္လို႔ အာဟာရခ်ိဳ႕တဲ႔တာ၊ ခႏၶာကိုယ္တြင္း ေရခမ္းေျခာက္တာတို႔ ျဖစ္ရင္ အႏၲရာယ္ ျဖစ္ႏိုင္လို႔ပါ။ တစ္ကိုယ္ေရ သန္႔ရွင္းေရးလည္း က်ဆင္းလာတတ္ပါတယ္။ ေခ်ာ႔ေမာ႔ၿပီး လိုတာေလး လုပ္ေပးရင္ေတာ႔ လက္ခံၾကတာ မ်ားပါတယ္။ ျပဳစုသူ စိတ္ရွည္ဖို႔ လိုပါတယ္။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါဟာ ဆံုးျဖတ္ခ်င္႔ခ်ိန္မႈ (judgement) ကို ထိခိုက္လို႔ ကားေမာင္းရင္ အႏၲရာယ္ ျဖစ္ႏိုင္ပါတယ္။ ေရာဂါ ျဖစ္တာနဲ႔ ကားေမာင္းရပ္ဖို႔ မလိုေပမယ္႔ တစ္ခ်ိန္ခ်ိန္မွာေတာ႔ ရပ္ရမွာပါပဲ။ ကားကိုယ္တိုင္ မေမာင္းၾကတဲ႔ ျမန္မာႏိုင္ငံမွာ ဒါဟာ ျပႆနာ သိပ္မဟုတ္လွေပမယ္႔၊ အေနာက္တုိင္းမွာေတာ႔ လူနာရဲ႕ ေျခေထာက္ကို ရိုက္ခ်ိဳးသလုိမို႔ ေတာ္ေတာ္ ထိခိုက္ပါတယ္။ လူနာေတြ သိပ္ညည္းတဲ႔ ေရာဂါရဲ႕ ေန႔စဥ္ဘ၀အေပၚ သက္ေရာက္မႈပါ။ လူနာ ကားဆက္ေမာင္း၊ မေမာင္းကို ဆရာ၀န္က မဆံုးျဖတ္ပါဘူး။ ယာဥ္ႏွင္႔ ယာဥ္ေမာင္းလိုင္စင္ ႀကီးၾကပ္ေရးအဖြဲ႔ကို လူနာ သို႔မဟုတ္ လူနာရွင္က ကိုယ္႔တာ၀န္ကိုယ္ ယူၿပီး အေၾကာင္းၾကားရတာပါ။ ဆရာ၀န္က သတိေပးလ်က္နဲ႔ ဒီလို အေၾကာင္းၾကားဖို႔ ဆက္တိုက္ ပ်က္ကြက္ရင္ေတာ႔ ေနာက္ဆံုး ဆရာ၀န္ကပဲ အေၾကာင္းၾကားရပါတယ္။ က်န္တာကိုေတာ႔ အဲဒီအဖြဲဲ႕က စစ္ေဆးဆံုးျဖတ္ပါတယ္။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါ ရင္႔လာတဲ႔အခါ လူေတြကို မွတ္မိႏိုင္တဲ႔ အရည္အေသြးပါ ထိခိုက္လာပါတယ္။ မိသားစု၀င္ေတြကိုေတာင္ မမွတ္မိေတာ႔လို႔ စိတ္ထိခိုက္ေၾကကြဲၾကတာ မၾကာခဏ ၾကံဳရတတ္ပါတယ္။ တခ်ိဳ႕ဆိုလည္း အိမ္ေထာင္ဖက္ကို မမွတ္မိေတာ႔လို႔ ရုိက္ပုတ္တာမ်ိဳး၊ အိမ္က ေမာင္းထုတ္တာမ်ိဳး ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေဆးနဲ႔ ထိန္းလို႔ ရတတ္ပါတယ္။ ေဆးရဲ႕ ဆိုးက်ိဳး side effects ေတြနဲ႔ေတာ႔ ခ်င္႔ခ်ိန္ရပါတယ္။
ေရာဂါေႏွာင္းပိုင္းမွာ လူနာဟာ သူမ်ားအေပၚ မွီခိုမႈ လံုးလံုးလ်ားလ်ား ျဖစ္ေနပါၿပီ။ စားတာ၊ ေသာက္တာ၊ သန္႔စင္တာ၊ အ၀တ္လဲတာ၊ အိပ္ရာ၀င္ အိပ္ရာထ အားလံုး သူမ်ားက လုပ္ေပးရတဲ႔ အဆင္႔ေပါ႔။ အိမ္သားေတြ မတတ္ႏိုင္ေတာ႔တာ မ်ားပါတယ္။ သူနာျပဳ ဘိုးဘြားရိပ္သာကို ပို႔ရတဲ႔ အေျခအေနပါ။ မိသားစုေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား စိတ္ထိခိုက္စြာ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ ခ်ရတဲ႔ အခ်ိန္ပါပဲ။ အိမ္ေထာင္ဖက္ ရွိေသးတယ္ ဆိုရင္ ေတာ္ေတာ္ သနားစရာေကာင္းတဲ႔ အခိုက္အတန္႔ပါ။
သူငယ္ျပန္ေရာဂါကို အထူးကုမ်ား (Neurologists, Geriatricians, Old Age Psychiatrists) က ေရာဂါရွာေဖြအတည္ျပဳေပးႏိုင္ပါတယ္။ လူနာကို ေရာဂါအတည္ျပဳျခင္း (Diagnosis) နဲ႔ ေရာဂါ ေရွ႕အလားအလာအေၾကာင္း (Prognosis) ေျပာမယ္ မေျပာဘူးဆိုတာ အျမင္ကြဲခဲ႔ၾကပါတယ္။ ေရွးဆန္တဲ႔ ဆရာ၀န္တစ္ခ်ိဳ႕က လူနာကို ကာကြယ္လိုစိတ္ (paternaltistic view) နဲ႔ မေျပာလိုၾကပါဘူး။ ကုလို႔လည္း မေပ်ာက္ေတာ႔ လူနာ စိတ္ညစ္တာပဲ အဖတ္တင္မယ္ ဘာညာေပါ႔ေလ။ ဒါေပမယ္႔ ဒီလို မေျပာရင္ လူနာကို ဒီေရာဂါအတြက္ေဆး ဘယ္လို ေပးမလဲ။ တျခားအေၾကာင္းနဲ႔ ညာေပးမလား။ ဒီိလို ဖံုးကြယ္ထိန္ခ်န္တာဟာ သမား၀ိနည္းနဲ႔ ညီရဲ႕လား၊ လူနာအတြက္ အေကာင္းဆံုးအက်ိဳး (best interest) ဟုတ္ပါ႔မလား ဆိုတဲ႔ အျမင္ေတြက ေနာက္ပိုင္းဆရာ၀န္ အမ်ားစုရဲ႕ အေတြးနဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ကို သက္ေရာက္ပါတယ္။
လူနာေတြ အေနနဲ႔ ေရာဂါႏုစဥ္မွာ ႀကိဳသိရင္ ႀကိဳျပင္ႏိုင္တာေတြ ရွိတာေပါ႔။ သူတို႔ကိုယ္တိုင္ ဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း (Decision-making capacity) မရွိေတာ႔တဲ႔ အဆင္႔ကို ေရာက္တဲ႔အခါ ဘယ္သူကျဖင္႔ ေငြေၾကးကိစၥ တာ၀န္ယူႏိုင္တယ္၊ ဘယ္သူကျဖင္႔ က်န္းမာေရးနဲ႔ ပတ္သက္တဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ သူတို႔ ကိုယ္စား ခ်ႏိုင္တယ္ စသည္ျဖင္႔ေပါ႔။ ဘိုးဘြားရိပ္သာေတြ ဘာေတြလည္း ႀကိဳၾကည္႔ အသိေပးထားၾကပါတယ္။ မ်ားေသာအားျဖင္႔ေတာ႔ ဆရာ၀န္က လူနာရဲ႕ သေဘာကို ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေမးပါတယ္။ သူ ဘယ္ေလာက္ သိခ်င္သလဲ ဆိုတာေပၚ မူတည္ၿပီး ေျပာျပပါတယ္။ အမ်ားစုက အမွန္အတိုင္း သိခ်င္ၾကလို႔ အရွိအတိုင္း ေျပာၾကတာ မ်ားပါတယ္။
ဒါနဲ႔ ပတ္သက္ၿပီး ဒီစာကို ဖတ္တဲ႔ စာဖတ္ပရိသတ္မ်ားရဲ႕ သေဘာထားကို သိလိုပါတယ္။ အမည္ဖြင္႔ဆိုစရာမလိုပဲ ဆႏၵထုတ္ေဖာ္ vote ႏိုင္ေအာင္ စာေရးသူရဲ႕ ကိုယ္ပိုင္ဘေလာ႔ဂ္မွာ စီစဥ္ထားပါတယ္။ အခ်ိန္ေလး ေပးၿပီး ေျဖေပးသြားမယ္ဆိုရင္ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။ Comment မွာ ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေရးခ်င္ရင္လည္း ႏွစ္မ်ိဳးစလံုးသာ လုပ္သြားပါ။ ပါ၀င္ေဆြးေႏြးမႈကို ၀မ္းေျမာက္ ႀကိဳဆိုပါတယ္။
ျမန္မာ လူမ်ိဳးအေပါင္း စိတၱဘယမွ ကင္းေ၀း၊ ခ်မ္းသာၾကပါေစ။
Posted by
Nu Thwe
No comments:
Post a Comment